از مهم ترین آثار تاریخی و دیدنی شهر کهن و باستانی کاشان مجموعـه‌ي بـا عظمـت و شکوهمند بازار تاریخی کاشان است. این مجموعه شامل بازارها، تیمچه هـا، سـراها، مـساجد و زیارتگـاه هـا است. به‌دلیل آراستگی و ارزش معماري بناهـاي متعلـق بـه کـل مجموعـه، اهمیـت و ارزش بازار دوچندان شده و موجب شگفتی و تعجب گردشگران داخلی و خارجی شده است:
مؤلف کتاب «زینت‌المجالس» میگوید:
«مثل راسته بـازار کاشـان در تمـام جهـان نیـست و طـول آن بـازار تقریبـاً دو هـزار قـدم میباشد… .»
دربارهي پیشینه و تاریخ این بازار که به عنوان یکی از بازارهاي تاریخی و از عمـده تـرین بازارهاي ایران محسوب می شود، سخن هـاي بـسیاري وجـود دارد، امـا براسـاس مـدارك و اسناد موجود و براساس شواهد و قرائن، قدمت این بازار بـه دورهي سـلجوق ی مـی رسـد کـه این دوره از جمله دورههاي آباد و پررونق کاشان نیز شناخته میشود.
بر قدیمی ترین کتیبه در بازار کاشان بر روي درچوبی بزرگ سراي معروف به ذغالی هـا در بازار مسگرها – حدفاصل دروازه دولت تا مسجد میـدان – ایـن بیـت کنـده کـاري شـده است:
بـراي نفـــع خلایق چــو کـرد بنیـادش به سال هشتصد و هشتاد و هشت معمور
بنابر این اثر، قدمت بازار به قرن نهم بر میگـردد، لـیکن وجـود مـسجد میرعمـاد کـه در میان بازار قرار دارد پیشین هي تاریخی بـازار را فراتـر از قـرن نهـم هجـري مـی بـرد . محـراب کاشی‌کاري این مسجد که در سال 623ق. توسط حسن بن عربشاه در کاشـان سـاخته شـده است (اکنون این محراب گران سنگ در بخش اسلامی موزه ي بـرلن نگـاه داري مـی شـود )، گویاي اثبات این ادعاست که قدمت تاریخی بازار به قرن‌هاي اولیه اسلام بازمیگردد.
شایسته است مسئولان اداره‌ي میراث فرهنگـی کاشـان بـا کـاوش هـا و گمانـه زنـی هـاي باستان‌شناسی، تاریخچه و قدمت باستانی این مجموعه‌ي باعظمت را روشن کنند.
سخن بزرگ مردان از بازار های کاشان
جهانگرد معروف فرانسوي «شاردن» در کتاب خود مینویسد:
«مسجد بزرگ کاشان که درست در مقابـل بـازار آن واقـع شـده اسـت، داراي منـاره اي است که از سنگ هاي قطوري بنا شده و مخصوص مؤذنان است. این معبد معظّـم و منـاره‌ي آن یادگار دورهي عظمت مجاهدین اولیه‌ي اسلامی است که ایران را ویران کردند.»
یکی از دورههاي اوج و شکوفایی بازار کاشان به قرن دهم هجري بر میگردد. در زمـان صفویه، بویژه در زمان سلطنت شاه عباس اول که علاقه و محبّـت خاصی به کاشـان داشـته ، تا جایی که وصیت می کند مرا در زیارت حبیب بن موسی کاشان به خاك بـسپارید . در این زمان بود که بازار کاشان گسترش یافت و خانه‌ها و کاروانسراها و بازارها و مغـازه هـاي متعددي ساخته شد.
ابوطالب سخی از شاعران آن عصر در مادهي تاریخی آورده است:
پــی انجــــــــام احــداث بنــایش دو زیبــــا مــــصرع تــــاریخ رو داد بقــایش بــا بقــاي عمـــــر آصــف بقاي عمر آصف تا ابد بـاد
پیترو دلاوله که در سال 1617م. از کاشان بازدید کرده دربارهي بازار کاشان و بنـاهـاي آن میگوید:
«در داخل شهر ، طبق معمول ، سقف بازار پوشیده است و در دو طرف آن ساختمان هـاي نسبتاً خوبی وجود دارد . در وسط بازار، چهارسوق زیبایی واقع شده که دیـوار هـاي اطـراف آن نو و سفید و تمیز و داراي پنجرهها و ایوانهاي متعددي است.»
همچنین «تاورنیه» فرانسوي نیز دربارهي بازار کاشان و بناهاي آن میگوید:
«بازارهاي کاشان خیلی زیباست و با اتاقهاي خوب پوشیده شده است . کاروانسراها هم بزرگ و راحت است، خصوصاً یکی از آنها خیلی عالی است که نزدیک باغ شـاه دولتخانـه واقع شده است.»
«شاردن» که در قرن هفدهم از بازار کاشان و دیگر بنا هاي تاریخی دیـدن کـرده، چنـین یاد میکند:
«بازارها و گرمابه‌هاي آن فوق‌العاده عالی و خوب و تمیز و خوش‌ساخت است.»
«سر آنتوان شرلی » انگلیسی که در یکی از سفر هاي پادشاه صفوي، شـاه عبـاس اول ، بـه همراه وي به کاشان آمده و مراسم استقبال از شاه و جـشن و چراغـانی و سـرور و شـادمانی آن عصر را تماشا کرده، در سفرنامهي خود مینویسد:
«قریب ساعت ده پادشاه آدم فرستاد که به حضور او برسیم و ما به بازاري کـه در وسـط شهر واقع و جاي بسیار زیبایی است رفتیم و دیدیم که پادشاه با خدم و حشم خود در آنجـا حضور دارد و مشعل هاي زیاد روشن کرده و تمام دور میدان را چراغان نموده اند و جشن و چراغانی به قدري با شکوه بود که همگی ما متعجّب ماندیم.»
این همه رونق و شکوفایی و مجد و عظمت به مشیّـت الهی در سال 1192ق. بر اثر زلزلـه شدیدي منهدم و ویران شد و شهر به تلّی از خاك تبـدیل گـشت . بنـا بـه گفتـه حـاج میـرزا سلیمان بیدگلی:
کوچه و بازار آن شد آنچنان ویران که کس فــــرق نتوانست کردن این کدام و آن کدام
این زلزله ویرانگر علاوه بر تلفات سنگین انسانی ، آثار تاریخی مهم این دیـار کهـن را از بین برد. حسن نراقی در کتاب «آثار تاریخی کاشان و نطنز» مینویسد:
«حتی به واسطه‌ي تلفات جانی فراوانی که به اهالی وارد شـده بـود ، مـستغلات مرغـوب بازار و خانه هاي مخروبه شهر اغلب مجهول‌المالک قلمداد گردید. تا آنکه به فرمان شـهریار زند و اعزام گروهی از کارگران فنی و ساختمانی، بـلاد مجـاور بنـاهـاي مخروبـه ضـروري عامه، مرمّت و تجدید بنا شد»
صباحی‌بیدگلی که خود دربـاره ي آن زلزلـه‌ي وحـشتناك قـصیده‌ي سـوزناکی سـروده بود، پس از سه سال قصیده دیگري در آبادانی و مرمت بازار میسراید:
شد در اندك روزکی بازار آن معمور و یافت بــــاز از آن معمــوریش معمورهي عالم نظام
بازار باردیگر با ساخت بازار چه‌ها و تیمچه‌ها و سراها در زمان زندیه و قاجار آن جلوه و شکوه گذشته را بازیافت، تا اینکه در زمان حاضر از بهترین مکانهاي دیدنی و گردشـگري کاشان محسوب میشود.
منبع: کتاب تاریخ و فرهنگ کاشان