شروع ماه محرم در کاشان 1400 با شعری از محتشم:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟ باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است؟
حادثه‌ي عظیم و جانسوز کربلا در سال 61 ق . که با شهادت حضرت حسین بن علی(ع) و یاران با وفایش صورت گرفت، تفکر و اندیشه‌اي را بنیان نهاد که تـا ایـن زمـان پویـایی و مانایی آن ساري و جاري است و با خون خود چراغی را افروخـت کـه نـورش روز بـه روز گسترده‌تر می شود. بی‌تردید یکی از عواملی که نهضت حسینی و تکفـر عاشـورایی را زنـده نگاه داشته است، اقامه عزاداري و سوگواري حضرت سیدالشهدا(ع) بوده و اهتمـامی اسـت که ائمه‌ي اطهار(ع) بدان معطوف داشته‌اند.
ابوهارون مکفوف می‌نویسد: «روزي خدمت امـام صـادق(ع) رسـیدم. حـضرت فرمـود: برایم در سوگ سیدالشهدا(ع) شعر بخوان، بلکه همان گونه که براي خودتان شعر میخوانی و همانگونه که نزد قبرش مرثیه میخوانی.»
اولین مراسم عزاداري توسط اهل بیت(ع) که به شـام بـه اسـارت رفتـه بودنـد در کنـار کـاخ یزید برپاشد و زینب، ام کلثوم، ربـاب و سـکینه و … بـه نوحـه سـرایی، مرثیـه خـوانی و عـزاداري پرداختند و مردم شام نیز در مجلس عزاداري آل علی شرکت کردند و با گریه و زاري و ندبـه بـه آن بزرگان تأسی نمودند.
جابر بن عبداالله انصاري به همراه عطیه کوفی اولین مرثیه خوانان و سوگواران قبـر مطهـر حـضرت سیدالـشهداء(ع) در روز اربعـین بودنـد و از آن زمـان تـاکنون فـراز و نـشیب‌هـاي فراوانی بر سوگواري خامس آل عبا(ع) گذشته است.
بعد از حکومت شیعه دیالمه و فاطمیان مصر، سلاطین صفویه بـه عـزاداري و سـوگواري امام حسین (ع) رونق بسزایی بخشیدند و عزاداري چهره‌ي دیگري به خود گرفت. پارهايی از مراسم و وسایل به آن اضافه شد و به عنوان یک سنت تاکنون ادامه یافته است. هرچنـد کـه در سال هاي 1303 تا 1320 – دوره‌ي رضا شاه پهلوي – که ممنوعیت هـایی بـراي عـزاداري ایجاد شد، بعضی از سنن و وسایل دسته‌هاي عزادار متروك شد، اما دگر باره احیا گردید. آداب و سـنن عـزاداري ایـام محـرم بـه‌ویـژه روزهـاي تاسـوعا و عاشـوراي حـسینی در شهرهاي مختلف ایران گوناگون و متفاوت اسـت. در شـهري مراسـم نخـل گردانـی وجـود دارد، در شهر دیگر مراسم تشت‌گذاري، در جایی دیگـر مراسـم عـزاداري در بـازار انجـام میشود، در شهري در امامزاده یا دیگر امـاکن مقدسـه، امـا بعـضی از ابـداعات و شـعائر بـا کمترین اختلاف به یکدیگر شبیه هستند.
عزاداري و سوگواري حضرت سیدالشهدا (ع) در منطقه ي کاشان با شماري از سـنت هـا، آداب و رسوم همراه است و ابداعات و ساخته هایی در عزاداري سـنتی کاشـان وجـود دارد که در ا ین نوشتار اشاره‌اي به پاره‌اي از آنها می کنیم، از آن جمله: عزاداري و روضه خـوانی در ایام محرم، چگونگی حرکت دسـته هـا و هیئـت هـا، نوحـه سـرایی، مرثیـه خـوانی، علـم و علمات، کتل و بیرق، توغ، نخل، آب فرات و نهر علقمه، شـش گوشـه، مراسـم شـمع زنـی و شام غریبان، تعزیه، تکیه و حسینیه، چاووش خـوانی، شیرفـضه و قافلـه‌ي بنـی اسـد، گهـواره، مشک و ذوالجناح، سفره انداختن و نذري هاي مردم، نان عباسعلی و آش نذري، سینه زنی و زنجیرزنی، وعظ و مداح ی و ذکر اهل بیت، علمداري و سقایی، پابرهنه در مراسـم عـزاداري رفـتن، گـل بـر سـر مالیـدن و کـاه بـر سـر ریخـتن، کتلـیشـدن کودکـان بـه یـاد حـضرت علــی‌اصــغر(ع) و دوري گزیــدن از کارهــاي مبــاحی نظیــر: ازدواج و جــشن عروســی، آرایش‌کردن، دوخت و دوز، پوشیدن لباسهاي نو و روشن، جارو کردن، خانه تکانی و… .
شیوه‌ي عزاداري در کاشان
از آغازین روز محرم ، دسته هاي عـزاداري بـه روال سـال هـاي گذشـت هي خـود در بـازار کاشان به سینه زنی و زنجیرزنی مـی پردازنـد. در روز اول دسـته سـقاها و در روزهـاي دیگـر هیئت‌هاي بزرگ از دو مسیر ورودي به بازار – مسیر دروازه دولت و مـسیر بـازار پانخـل – وارد میشوند و به عزاداري میپردازند. انتهاي عزاداري دسته‌هاي عزادار هر دو مسیر، آنـان در تیم چه تاریخی امین الدوله می باشد کـه اوج عـزاداري و سـوگواري آنـان اسـت. در روز یازدهم محرم دستهي سادات در بازار عزاداري میکنند.
دروازه دولت، مسجد میدان، بالابازار، پانخل، گذر نو، زیارت شاه یلان، درب زنجیـر و کاروانسراي تاریخی امین الدوله مکان هایی هستند که دسـته هـا و هیئـت هـا در آنجـا توقـف میکنند و براي دقایقی به روضه خوانی و سینه زنی می پردازند. بعضی هیئت ها نیـز در همـین مکانها روضه هاي خاصی میخوانند؛ مثلاً مداحان هیئت علی اصغر(ع) محله‌ي کلهر کـه از مسیر بازار پانخـل وارد بـازار مـی شـود، در گـذر نـو روضـه‌ي حـضرت علـی اصـغر(ع) ،در روبروي زیارت شاه یلان روضه‌ي حضرت علی اکبر(ع) و در روبروي زیـارت درب زنجیـر روضه‌ي حضرت ابوالفضل(ع) و در کاروانسراي تاریخی امین الدوله روضه‌ي حضرت امـام حسین(ع) میخوانند و نوحه‌خوانی و ذکر سینه‌زنی نیز مناسب با روضه برگزار میشود.
بـراي شناسـاندن هـرچـه بیـشتر و بهتـر عزاداري مردم منطقـه ي کاشـان ، بـه برخـی آداب و رسـوم و باورهـا و اعتقـادات آنـان اشاره میشود:
در روز عاشـورا چـاه‌هـاي آب کاشـان خاموش می شود و کـشاورزان در ایـن روز آبیاري نمی‌کنند و اعتقاد دارند که محصول و حاصل زمین برکت برمیدارد.
در این روز، دامداران شیر حاصل از دام خود را به فروش نمی رسانند و بـه عـزاداران حـسینی تقدیم می کنند و بسیاري از آنها اعتقاد دارند که این شیر را به هیئت ها و دسته‌هایی بدهنـد کـه بـه نام حضرت علی‌اصغر(ع) باشد.
در ایــن روز بــسیاري از افــراد بــه یــاد تشنگی حضرت امام حسین(ع) و کودکـان حرم آ ب نمی نوشـند و حتـی بـه کودکـان خود نیز آب نمیدهند.
در این روز بسیاري پابرهنه در دسته هـا و هیئت‌ها به عزاداري میپردازند.
نخل‌برداري در کاشان
«نخل» تابوت واره، اتاقکی چوبی و سنگین است که نمـاد و نـشانه‌ي جنـازه‌ي حـضرت سیدالشهدا(ع) در روز عاشوراست.
«نخل» با عظمت ترین شعار در روز عاشوراست. به جهت آنکه نخل را براي عزاداري در محرم میبندند و می‌آرایند «نخل محرم» و «نخل عاشورا» نیز می‌نامند.
نخل را در دهه‌ي اول ماه محرم می بندند و پارچهاي سیاه بدان می‌پوشانند. این مراسم بـا روضه‌خوانی و سینه زنی همراه است و باباي نخل که متولی نگهداري و مرمت نخـل اسـت، عزاداران را در آن روز طعام میکند.
در کاشان 5 نخل وجـود دارد. نخـل سرپره (هیئت حسینی صـدره و سـرپره )، نخل درب فـین (هیئـت حیـدري )، نخـل درب باغ (هیئـت حیـدري )، نخـل کلهـر (هیئـت علـی اصـغر) و نخـل بابـا شـرف (هیئت ابوالفضل مـسجد جـامع ) کـه هـر یک با عزاداري و مراسم ویژه‌اي همراه است.
نخل سرپره در شب عاشورا و شب شانزدهم محرم از مرکز آن به سوي مراکـز دیگـر هیئـت هـا که مجلس روضه خوانی دارند به همراه جمعیت انبوه حرکت داده می شود. در طـول مـسیر مـردم بـا اسفند دود کردن و حلوا و نقل و شـیرینی دادن و ذبـح گـاو و گوسـفند و پاشـیدن گـلاب بـه روي عزاداران، ارادت خود را به ساحت مقدس حضرت سید الشهدا(ع) اعلام میدارند.
نخل کلهر در شامگاه روز عاشورا با مراسم سنتی نخل گردانی در کاروانسراي تـاریخی امین‌الدوله با مراسم ویژه اي و آداب و رسوم خاصی برگزار میشـود. ایـن نخـل بـر خـلاف دیگـر نخـلهـاي کاشـان کـه از درب اصـلی وارد مـیشـوند، از در بازارچـه میانچـال وارد میگردد و نخل را دو مرتبه در تیمچه می‌چرخانند و جوانـان بـا برهنـه شـدن در ایـن مکـان جلو نخل بر سر و سینه می زنند و فلسفه ي ایـن کـار را چنـین تـشریح مـی دهنـد کـه در روز عاشورا وقتی که حضرت علی اصغر(ع) به شهادت ر سید، امام حسین(ع) آن شـهید کـربلا را به پشت خیمه میبرد و به خاك میسپرد. از این رو از در پشتی کاروانسرا وارد مـی شـوند و علت دو مرتبه چرخیدن را یاد دو فرزند امام حـسین(ع) حـضرت علـی اکبـر(ع) و حـضرت علی‌اصغر(ع) میدانند و علت لخت شدن را در این مکان به خاطر حفـظ و نگهـداري سـنت دیرینه‌ي گذشتگان که پاي نخل لخت بر سر و سینه می زده‌اند شمرند . (این نخل معروف به نخل لختی‌هاست).
از دیگر مراسم نخل در کاشان «نخل تکانی » است. این کار براي آمـادگی و مهیّـا شـدن قبل از مراسم اصلی نخل است و با نام «گردگیري نخل » نیز نامیده میشود. ایـن رسـم چنـد روز جلوتر از مراسم اصلی عزاداري برگزار میشود.
پوشاندن پارچه‌ي سیاه به نخل در کاشان بسیار ساده و بدون تشریفات است. قبل از پوشـاندن پارچه سیاه که معروف به چادري است، نخل را با گلاب معطر می کنند و سـپس پارچـه ي نخـل را با فریاد هاي «یا حسین یا حسین » به آن می پوشانند و پارچه ي سبز رنگی کـه نـشان از سـیادت و نماد سادات بنی فاطمه است، به صورت عمامه بالاي جبهه جنوبی نخل می بندنـد و تحـت الحنـک آن را می آویزند. سپس شمایلی نیز به آن نصب میکند و پیراهن مانندي که آغشته به خـون اسـت در جبهه عقب نخل می آویزند که نشان از شهادت در راه خداست. همچنین به بعضی از نخـل هـا شمشیر و خنجر و سپر و کلاهخود و آینه نصب میکنند.
نخل سرپره در شب تاسوعا گردانده می شود. هنگام عـزاداري نخـل را بلنـد مـی کننـد و چند مرتبه دور حسینیه می چرخانند و چندین مرتبه تکـان مـی دهنـد و بـراي نخـل کلهـر در شب چهارم محرم این مراسم را بعد از روضه‌خوانی و سینه‌زنی برگزار میکنند.
حمل کنندگان نخل، افراد مشخصی هستند و کسی به غیر از آنها نمی تواند پایـه هـاي نخـل را بگیرد و حمل کند. پایه‌هاي بعضی از نخلها به خانواده و طایفه خاصی اختصاص دارد.
رسم بر آن است تا نخل سرپره – که منتسب به امام حسین(ع) اسـت – وارد بـازار نـشود نخل دیگري وارد نمی شود. به‌خاطر ادب و احترام، این نخل بایـد جلـوي نخـل هـاي دیگـر وارد بازار شود.
در ابیانه‌ي کاشان اگر پایه‌ي نخل هنگام حرکت به دیوار خانهاي بخورد بـد مـی داننـد و سریعاً گوسفندي ذبح میکنند.
علاوه بر شهر کاشان مناطق قمصر، برزك، نیاسر، مرق، اردهال و بسیاري از روستا هـاي اطراف داراي نخل هستند.